زمینه ها و زمانه ها

انقلاب: جبر تاریخ؟

به قلم : فرید وهابی

تاریخ انتشار مقاله  09/02/2009 به روز شده  10/02/200910:12 TU

اکثر کسانی که دوران پیش از انقلاب ایران را به یاد دارند، گهگاه خیالات یا دریغ های دور و دراز خود را با این عبارت آغاز می کنند که "اگر انقلاب نشده بود"...

آیا چنین امکانی وجود داشت؟

پاسخ ها و نظرها متفاوتند: برخی صاحب نظران بیشتر به طرف "دترمینیسم" تاریخی متمایلند و برخی دیگر کاملاً با آن مخالفند.

به دنبال نظرخواهی کوچکی که روی این سایت انجام دادیم، بسیاری از شنوندگان رادیو و کاربران اینترنت برای ما نوشتند که "اگر انقلاب نشده بود"، زندگی آنها به کدام سمت می توانست برود.

به عنوان نمونه، صدای سه نفر از نظردهندگان را پخش می کنیم:

 

- معصومه یا مصی، ساکن بلژیک، که انقلاب را "افتادن از حوضچه به دریا" توصیف می کند.

- داریوش، ساکن تهران، معتقد است که اگر انقلاب نشده بود، مسلماً زندگی فردی و رفاه مادی او در سطحی بسیار بالاتر از امروز می بود، اما در عین حال او باور دارد که وقوع انقلاب برای استقلال سیاسی ایران و برای ایجاد آگاهی سیاسی، مفید بوده است.

- و بالاخره آرا، ساکن تهران که تقریباً هم زمان با انقلاب به دنیا آمده، اعتقاد دارد که مشکلات و رنج های مردم، ناشی از خود آنهاست و چندان ارتباطی با مسایل سیاسی ندارد. از نظر او، جامعۀ ایرانی هنوز همان محیطی است که چند دهۀ قبل، صادق هدایت توصیف می کرد.

 

نظرات شنوندگان و خوانندگان ما را کم کم به این نتیجه رساند که برای طرح پرسش ها به شکلی عمیق تر و جدی تر، باید بیشتر به موضوع "جبر تاریخ" توجه کنیم.

بر این محور، چهار گفتگوی جداگانه با این صاحبنظران انجام دادیم:

ماری لادیه – فولادی، جمعیت شناس، شهرنوش پارسی پور، نویسنده، و علی کشتگر و داریوش همایون که امروزه هر دو در مخالفت با رژیم جمهوری اسلامی می کوشند.

 

علی کشتگر

 

علی کشتگر که از سال ١٣٥٢ با چریک های فدایی خلق مرتبط بود و بعد از انقلاب یکی از رهبران چپ ایران شد، اعتقاد دارد که از انقلاب مشروطه به بعد، وقایع و عوامل زیادی به تدریج دست به دست داد تا جایی که انقلاب ٥٧ را اجتناب ناپذیر ساخت.

با اینحال، او معترف است که هنوز گهگاه در برابر این پرسش تردید می کند که "اگر محمد رضاشاه در آخرین لحظات کشور را ترک نکرده بود، آیا باز هم انقلاب می شد؟"...

 

 

 

داریوش همایون

 

در مقابل، داریوش همایون که پیش از انقلاب، از جمله مسئولیت وزارت اطلاعات را به عهده داشت، مطلقاً به مفهوم جبر تاریخی اعتقاد ندارد. او که از نزدیک وقایع را دنبال می کرده، اطمینان دارد که اشتباهات سیاسی، کار را به انقلاب کشانید.

به باور داریوش همایون، رژیم شاهنشاهی می توانست با دوراندیشی سیاسی بیشتر، مملکت را به ساحل امن رهنمون شود.

 

 

 

 

شهرنوش پارسی پور

شهرنوش پارسی پور، نویسندۀ سرشناس ایرانی که از چند سال قبل ازانقلاب، "سنگینی فضا" و خفقان حاکم را غیرقابل تحمل می دیده و جنبش زیرزمینی جامعه را احساس می کرده، در مورد اجتناب ناپذیر بودن انقلاب، نظر قاطعی ندارد.

به عقیدۀ او، اگر در سال های آخر، رژیم شاهنشاهی گام هایی به سمت ایجاد آزادی بیشتر برمی داشت، شاید، راه های دیگری پیش پای جامعه و حکومت باز می شد...

 

 

 

اما همراه با خانم ماری لادیه – فولادی، جمعیت شناس و پژوهشگر در مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه، فرضیات سیاسی را کنار می گذاریم و با تکیه به آمار و تحقیقات میدانی، نگاهی به تحولات درازمدت و بنیادین جامعۀ ایرانی می اندازیم.

 

در میان نظراتی که شنوندگان رادیو و کاربران اینترنت برای ما فرستاده اند، فراوان می بینیم که تمامی شرایط ایران امروز را به عنوان پیامد های مستقیم انقلاب تفسیر می کنند.

به عنوان مثال، محمد امید می نویسد: "وقتی من به دنیا آمدم، اوج سیاست های کنترل جمعیت شاه بود. وقتی انقلاب شد، من هفت ساله بودم... اگر انقلاب نشده بود احتمالاً آیندۀ خوبی در انتظار من و همسالانم بود چون جمعیت خیلی کمتر از الآن بود و شاید هم وعدۀ تمدن بزرگ شاه تحقق پیدا می کرد"...

نظر محمد امید در بارۀ رشد جمعیت، در میان بسیاری از ایرانیان و حتی در میان برخی روشنفکران رایج است.

هنوز کسانی تصور می کنند که دوبرابر شدن جمعیت ایران در یک فاصلۀ بیست- سی ساله، معلول انقلاب و سیاست های روحانیت است.

 

خانم ماری لادیه – فولادی، با تکیه به آمار و تحقیقات سازمان ملل و همچنین بر اساس مطالعات میدانی خود، بطالت این فرضیات را به روشنی نشان می دهد و به این نتیجه می رسد که اگر انقلاب نشده بود، جمعیت ایران می توانست از امروز بیشتر هم باشد.

خانم لادیه – فولادی، با رد این باورهای عامیانه، به وجوه بسیار پیچیده تر دگرگونی های اجتماعی می رسد: شاید نگاه کوتاه مدت بیش از حد بر وقایع سیاسی متمرکز باشد و در عوض از گرایش های درازمدت، غافل. دقت به عوامل بنیادین جامعۀ ایرانی گاه به نتایجی می رسد که با استدلال های عجولانۀ سیاسی بسیار اختلاف دارد.

ماری لادیه – فولادی با تشریح وضعیت زنان، در واقع  یکی از تناقض های مهم، اما شاید ظاهری انقلاب را نشان می دهد: در حالی که حجاب اجباری و تبعیض های حقوقی و قانونی در حکومت اسلامی، در جهت محرومیت بیشتر زنان پیش رفته است، دگرگونی های جمعیتی و عوامل بنیادینی مثل سوادآموزی یا ضریب باروری، ما را به نتایجی کاملاً برعکس می رساند.