VĂN HỌC NGHỆ THUẬT

Thơ Hàn Mặc Tử : Mật đắng, Máu cuồng và Hồn điên

  Thụy Khuê

Bài đăng ngày 14/02/2009 Cập nhật lần cuối ngày  14/02/2009 13:02 TU

Thơ tình của Hàn là những lời tình đau thương nhất trong thi ca Việt nam, bởi nó gói trọn cả không gian, cả thiên nhiên vạn vật trong đau khổ, gói cả cõi thơ, cả linh hồn vào một vùng không gian xuất huyết, chết theo với bóng tà ác lặn.

Tập thơ Đau thương của Hàn Mặc Tử thể hiện hai vũ trụ : vũ trụ hạnh phúc trong Hương thơm và vũ trụ kinh hoàng trong Mật đắng, Máu cuồng và Hồn điên.

Hương thơm là chữ trên đường thơm hương, ngát mộng hạnh phúc của cuộc đời. Mật đắng, Máu cuồng và Hồn điên là thơ tình, tuyệt vọng, hoang loạn, gắn bó với khổ đau, đen, đục của cô đơn, kinh hoàng và cõi chết. Trong vũ trụ thứ hai này, phần lớn thơ Hàn gửi cho trăng, viết về trăng, trăng trở thành đề tài chính : Ngủ với trăng, Say trăng, Rượt trăng, Trăng tự tử, Chơi trên trăng, Một miệng trăng ...

Tại sao lại trăng, mà không phải là cái gì khác?

Trăng không phải là ám ảnh của bệnh cùi như Trần Thanh Mại và một số người đã nhận định. Trăng nơi Hàn Mặc Tử có nguồn gốc sâu xa hơn, gắn bó với tuổi thơ. Con người nào cũng gắn bó với ký ức đầu đời : một đứa trẻ bị hành hạ, lớn lên có thể trở thành tội phạm ; kẻ viết văn thường dựa vào ký ức tuổi thơ để xây dựng đời văn. Hàn Mặc Tử là một trường hợp vận dụng tưởng tượng trong ký ức ; và trăng đối với Hàn là nguồi cội của tuổi thơ : Trăng Sa Kỳ. 

Nguyễn Bá Tín, viết về động cát Sa Kỳ, thủa nhỏ hai anh em thường đi chơi :“Địa phương gọi là Động, kỳ thực là một vùng rộng lớn, cát trắng phau, thứ cát ánh ngời như mảnh vụn pha lê, chạy dài 4,5 cây số bên bờ đại dương. (...) Vào những đêm trăng sáng thì tuyệt đẹp, nhưng huyền ảo đến rợn người như đi vào một thế giới xa lạ. Dân địa phương không dám băng ngang. Người đi chỉ còn nghe hơi thở của mình và mơ hồ se siết bước chân trên cát giữa vắng lặng hoàn toàn.

Trăng bao phủ tứ phía bằng một ánh sáng lung linh chờn chợn khó phân biệt từ trên trăng toả xuống, hay từ cát trắng chiếu lên. Tơ trăng dầy đặc, mỗi cử động hay di chuyển đều như lùa cả trăng theo.” (trích Hàn Mặc Tử anh tôi, trang 19)

Thiện Nam Nguyễn Bá Tín đã viết về vùng trăng Sa Kỳ của anh mình với một bút pháp đầy thơ mộng. Với Hàn Mạc Tử, trăng Sa Kỳ không còn là trăng nữa mà đã hoá thành thơ. Nói đúng ra, trăng Sa Kỳ là điểm tựa đầu tiên, để Hàn Mặc Tử xây dựng cõi thơ, cõi hư ảo của mình.

Trong bài thơ văn xuôi Chơi giữa mùa trăng (có thể coi là bản tuyên ngôn thơ của Hàn Mạc Tử) Hàn đã ghi lại những thắc mắc về bản chất trăng : Cuộc gặp gỡ đầu tiên với trăng đã gây cho cậu bé Nguyễn Trọng Trí những câu hỏi về thơ, đã manh nha trong lòng Trí, một định nghĩa thơ, qua trăng, bằng trăng, coi trăng, như một thực thể sáng tạo :

« Trăng là ánh sáng? Nhất là trăng giữa mùa thu, ánh sáng càng thêm kỳ ảo, thơm thơm, và nếu người thơ lắng nghe một cách ung dung, sẽ nhận thấy có nhiều tiếng nhạc say say gió xé rách lả tả... Và rơi đến đâu, chạm vào thứ gì là chỗ ấy, thứ ấy vang lên tuy chẳng một ai thấy rõ sức rung động. Nghiã là trăng rằm trung thu : một đêm siêu hình, vô lượng, tượng trưng của một mùa ao ước xây bằng châu lệ, làm bằng chia ly, và hơn nữa, hiện hình của một nguồn khoái lạc chán chê » (Chơi giữa mùa trăng).

Trăng, như thế, đối với Hàn, ngay từ thủa nhỏ, đã thoát khỏi tất cả những ý nghiã thông thường mà chúng ta gán cho vừng trăng, ánh nguyệt. Trăng trở thành thơ, trăng trở thành nhạc. Trăng là thơ và là nhạc, ở Hàn, ngay từ những suy nghĩ đầu tiên của một cậu bé. Và khi lớn lên, trăng sẽ là chia ly, dục lạc, là cõi siêu hình, vô lượng, là sự rung động tận cùng trong tạo tác.

 Hàn Mặc Tử viết tiếp :    

“Chị tôi bỗng reo to lên : Đã gần tới sông Ngân rồi ! Chèo mau lên em! Ta cho thuyền đậu ở bến Hàn giang ! (....)

Tôi muốn hỏi xem chị tôi có thấy ngọt ngào trong cổ họng như vừa uống xong một ngụm nước lạnh, mát đến tê hết cả lưỡi và hàm răng ? Chị tôi làm thinh, - mà từng lá trăng rơi lên xiêm áo như những mảnh nhạc vàng. (...) Ở chỗ nào cũng có trăng, có ánh sáng cả, tưởng chừng như bầu thế giới chở chúng tôi đây cũng đang ngập lụt trong trăng và đang trôi nổi bình bồng đến một địa cầu nào khác. Ánh sáng tràn trề, ánh sáng tràn lan, chị tôi và tôi đều ngả vạt áo ra bọc lấy, như bọc lấy đồ châu báu (...)

«A ha, chị Lễ ơi ! chị là trăng mà em đây cũng là trăng nữa ! »

Ngó lại chị tôi và tôi thì quả là trăng thiệt». (Chơi giữa mùa trăng)

Chơi giữa mùa trăng là một bài thơ văn xuôi tuyệt bút, trong đó Hàn Mặc Tử đã giải thích nguồn cội thi ca nơi Hàn và kể lại sự tan biến của hình hài trong trăng và sự hoá thân của trăng thành  nước, thành thơ, trong một khung cảnh thần tiên : Hai chị em đi thuyền trên sông, dưới ánh trăng, nhưng tất cả đã bị ảo hoá, tất cả là mơ, là thơ, là họa, là nhạc. Dòng sông của họ ở trên trời hay dưới đất ? Bến mà họ ghé là bến Hàn giang hay bến Ngân hà ?  Ánh sáng của họ là sáng trăng hay là một thứ ánh sáng huyền diệu toả ra từ cõi nhạc tiên, trên thiên đàng, vô chung vô thỉ ? Và có lẽ từ khi ấy, từ những cuộc đi chơi dưới trăng Sa Kỳ thủa nhỏ ấy, mà  nguồn thơ Hàn luôn luôn bị quyến dụ bởi tầng cao :

Gió nâng khúc hát lên cao vút

Vần thơ uốn éo lách rừng mây (Ngủ với trăng).

Đó chính là “lý thuyết thơ” trong vũ trụ mới của Hàn Mặc Tử.

Trăng là nguồn sáng tạo

Trăng chính là thơ, là ánh sáng, là màu sắc, là âm thanh, là những giấc mơ triền miên của Hàn từ những ngày thơ ấu, từ thủa trong sáng của những câu thơ đầu đời, từ thời thanh niên đầy sinh lực chưa nhuốm chứng nan y, cho đến khi ngã bệnh : tinh thần và thể xác đớn đau điên loạn của bệnh hủi, trăng vẫn còn đó, và trăng cũng điên dại, bệnh hoạn như Hàn.

Trăng trong thơ Hàn chia hai như tâm hồn Hàn : vì vậy, trong cùng một bài thơ, như bài Say trăng mà có đến hai trăng : trăng tươi, trăng đẹp, trăng của những giấc mơ hạnh phúc.

Nước hoá thành trăng, trăng ra nước,

Lụa là ướt đẫm cả trăng thơm

Người trăng ăn vận toàn trăng cả (Say trăng)

Và trăng điên, trăng bệnh, trăng cùi của những cơn ác mộng, trăng thổ huyết trong đêm tối của thể xác và linh hồn :

Gió rít từng cao trăng ngã ngửa

Vỡ tan thành vũng đọng vàng khô,

Ta nằm trong vũng trăng đêm ấy

Sáng dậy điên cuồng mửa máu ra  (Say trăng)

Từ trăng đẹp đến trăng điên có một biên giới : nước

Từ trăng đẹp đến trăng điên có một biên giới, một cái mốc, một thứ định mệnh, là nước. Nước cũng là một tác nhân quan trọng trong thơ Hàn không kém gì trăng. Hàn sinh ra và lớn lên bên bờ đại dương như trăm nghìn người Việt sống cạnh bờ biển. Việt Nam có bờ biển dài nhất vùng Viễn Đông so với diện tích đất đai. Nhưng văn thơ của chúng ta ít viết về nước. Có lẽ bởi người Việt ít mộng mơ, không thích viễn du chăng ? Duy chỉ có thơ Hàn Mặc Tử là có nước, là ngập nước. Tại sao ?

Vì nước cũng là nguồn thơ ấu của Hàn như trăng. Nhưng nước đối với Hàn còn là nguồn của sợ hãi, của cái chết. Nguyễn Bá Tín kể lại rằng Hàn Mặc Tử rất thích nước và thích tắm biển, nhưng một hôm hai anh em đang bơi, bị gió nồm thổi quá mạnh, «anh Trí đuối sức gần ngất đi, phải nằm ngửa (làm planche) để cho sóng đẩy vào bờ. Trông anh sợ hãi khác thường (...) anh không còn giống anh nữa, với đôi mắt đã lạc thần.

Từ đó anh không tắm biển nữa, sợ nước, ít hoạt động, nói năng nhỏ nhẹ như sợ ai nghe (...) Cả nhà đều nghi anh mắc bệnh tâm thần, hay tưởng tượng gì đó, nhưng anh vẫn bình thường, vẫn làm thơ, thức khuya để ghi chép. Nhận xét kỹ, anh có lôi thôi về ăn mặc, ít tắm giặt, phải nhắc nhở anh thay quần áo, nhưng anh thường hay quên, chẳng hạn quần áo thay ra ném bậy bạ, có khi cả tuần không tìm thấy, thì ra đã lọt xuống kẹt rương, chuột đã làm ổ» (Hàn Mặc Tử anh tôi, trang 20-21)

Những lời ghi trên đây của Nguyễn Bá Tín rất quan trọng, nó giải thích tại sao Hàn Mặc Tử sợ nước và sự sợ nước, lười tắm, sẽ dẫn đến bệnh phong sau này. Nhưng nó còn giải thích hiện tượng nữa, là nước như một cái mốc đã xoay chuyển, không những định mệnh của Hàn Mặc Tử mà còn xoay chuyển luôn cả tính cách thơ ca của Hàn nữa : Bệnh phong và thơ của Hàn gắn bó với nước như một căn nguyên khởi thủy của sáng tác và của sự sợ hãi, đã theo Hàn qua tất cả các trạng thái của thể xác và tâm hồn, cho đến chết.

Chưa bao giờ những dòng phân tâm vật chất của Bachelard lại có ý nghiã sâu xa đối với một nhà thơ như thế, những dòng sau đây, tưởng như Bachelard viết riêng cho Hàn Mặc Tử : « Kẻ hiến mình cho nước là kẻ hôn mê thác loạn. Hắn chết dần mỗi phút, chất hắn không ngừng trào ra. Cái chết mỗi ngày không phải là cái chết hoành tráng của lưỡi lửa chọc thủng trời ; mà là cái chết của nước. Nước luôn luôn chảy, nước luôn luôn ngã, nước chết theo chiều nằm xuống» (L’être voué à l’eau est un être en vertige. Il meurt à chaque minute, sans cesse quelque chose de sa substance s’écoule. La mort quotidienne n’est pas la mort exubérante du feu qui perce le ciel de ses flèches ; la mort quotidienne est la mort de l’eau. L’eau coule toujours, l’eau tombe toujours, elle finit toujours en sa mort horizontale). (Trích L’eau et les Rêves, Nước và Mơ, Biblio Essais, trang 13 ). 

Hàn Mặc Tử sinh ra và lớn lên bên bờ đại dương, với những bãi cát và những đêm trăng huyền ảo. Trăng và nước trở thành bản thể của Hàn, là chất cấu thành tư tưởng, cấu thành thể xác của Hàn, nhưng trăng và nước còn là hai động lực siêu hình, xây dựng nên thơ Hàn, đồng thời dẫn Hàn về cõi chết.

Khi phân tâm nước, Bachelard nhận thấy, có hai thứ nước : nước trong và nước đục, mà ông gọi là nước nhẹ (eau légère) và nước nặng (eau lourde) tương ứng với niềm vui, nỗi buồn. Nước đã đục không thể trở lại trong, mà luôn luôn chỉ có một chiều duy nhất : từ trong đến đục. Huyền thoại của nước cũng là huyền thoại của con người : đi từ những mộng mơ trong sáng thủa ban đầu «dưới dòng nước chảy trong veo» (Kiều) để đến với đớn đau chia lìa tuyệt vọng « máu theo nước mắt hồn lìa chiêm bao» (Kiều), trong hành trình của Nguyễn Du.

Ở Hàn Mặc Tử, nước cũng đi theo hành trình như thế, nhưng nước của Hàn còn có những biến thể khác, không những chỉ từ trong sang đục, mà còn từ lỏng sang đặc : nước sang trăng ; rồi từ đặc sang lỏng : trăng sang nước, trong bài Huyền ảo : 

Từ đầu canh một đến canh tư

Tôi thấy trăng mơ biến hoá như

Hương khói ở đâu ngoài xứ mộng

Cứ là mỗi phút mỗi nên thơ. (Huyền ảo)

Thoạt đầu, trăng biến thành hương khói, rồi lan ra toả ra toàn diện mặt nước :

Ánh trăng mỏng quá không che nổi

Những vẻ xanh xao của mặt hồ

Những nét buồn buồn tơ liễu rủ

Những lời năn nỉ của hư vô .(Huyền ảo)

Và dần dần trăng hoá thành thành nước, trăng bây giờ là màn sương dầy đặc, trăng trở thành nỗi niềm, thành không gian ngăn cách :

 Không gian dầy đặc toàn trăng cả

Tôi cũng trăng mà nàng cũng trăng

Mỗi ảnh mỗi hình thêm phiếu diễu

Nàng xa tôi quá nói nghe chăng  (Huyền ảo)

Hàn Mặc Tử đi vào địa hạt huyền ảo, không do niềm tin tôn giáo

Mặc dù khi bệnh nặng, Hàn đọc kinh cầu nguyện hàng ngày. Cấu trúc huyền ảo sau này biến thành thần linh trong thơ Hàn, có nguyên do vật chất : Ban đầu, sự huyền ảo phát xuất từ sự chuyển từ thể lỏng sang đặc, từ đặc sang lỏng, của những yếu tố trong thiên nhiên, bởi Hàn. Chính khả năng chuyển thể vật chất ấy đã tạo cho thơ Hàn không khí huyền ảo, ma quái, diệu kỳ, như có thần linh.

Còn Đức Mẹ Maria đối với Hàn, không phải là một ý thức thần linh, cũng không phải là ý thức tôn giáo. Bà là đấng cứu khổ cứu nạn, bởi Hàn theo đạo Chúa, nên Hàn cầu Đức Mẹ, nếu Hàn theo đạo Phật, Hàn sẽ cầu Đức Quan Âm. Vì vậy, trong thơ Hàn, Đức Mẹ là bàn tay hằng cứu giúp. Ở chặng cuối cùng của tuyệt vọng, Hàn tìm đến Đức Mẹ như một cứu cánh :

Maria! Linh hồn tôi ớn lạnh!

Run  như run  thần tử thấy long nhan

Run như run  hơi thở chạm tơ vàng...

Nhưng lòng vẫn thấm nhuần ơn trìu mến.

(...)

Phượng Trì, Phượng Trì, Phượng Trì, Phượng Trì

Thơ tôi bay suốt một đời chưa thấu

Hồn tôi bay đến bao giờ mới đậu

Trên triều thiên ngời chói vạn hào quang  (Ave Maria)

Những chữ Phượng Trì, Phượng Trì, được coi như cõi bí mật thần linh, thực ra, có nguyên do đơn thuần như sau : theo lời kể của Nguyễn Bá Tín, một hôm hai anh em đi xem phim chưởng, trong phim có người anh hùng tên là Phượng Trì phi thân lên núi rồi biến mất. “Hai tiếng Phượng Trì ám ảm anh Trí một cách kỳ lạ say đắm... Anh nói: “Phượng Trì, cái tên thật là tuyệt, nghe như bay lên cao, bay lên cao! Hay quá!” (trích Hàn Mặc Tử anh tôi, trang 79).

Như vậy, Phượng Trì không phải là Thiên Đàng của cõi Chúa cũng không phải là Giao Trì của Tây Vương Mẫu. Thơ Hàn không gắn bó với tôn giáo, mà gắn bó với chữ và không trung trong hành trình chuyển thể của vật chất.

Bệnh càng nặng, nỗi đau đớn thể xác càng tăng, hình ảnh trong thơ Hàn càng héo hắt thêm, hồn phách rã rời, nước trong của Hàn ngày càng đục thêm, nước bây giờ chính là máu của Hàn và trăng cũng trở thành máu, nước-máu dâng lên thành biển, theo nồng độ đớn đau chết chóc :

Máu tim ta tuôn ra làm bể cả

Mà sóng lòng dồn dập như mây trôi

Sóng lòng ta tràn lan ngoài xứ lạ

Dâng cao lên, cao tột tới trên trời (Biển hồn ta).

Trong những giấc mơ ma quái nhất, Hàn đã thấy :

Trăng ngập đầy sông, chảy láng lai. (Cô liêu)

Tình yêu của Hàn gắn bó với thơ và máu.

Tình yêu là da thịt của Hàn kết hợp với huyết lệ của chữ. Thơ tình của Hàn luôn luôn thoát ra ngoài cõi biết của chúng ta, của những kẻ chưa bao giờ đạt tới trạm cuối của cuộc đời. Thơ Hàn là hiện thân của một tình yêu lạ lùng trên giải đất mà chúng ta đang sống. Sóng trong lòng Hàn là sóng thiên triều, kỳ vĩ như những cơn ác mộng triều thiên : 

Ôi ta đã mửa ra từng búng huyết

Khi say sưa với lượn sóng triền miên

Khi nhận lấy trong thân tâm cay nghiệt

Giọng hờn đau trăm vạn nỗi niềm riêng (Biển hồn ta).

Bệnh trọng, người tình xa lánh dần, tất cả đã bỏ Hàn. Mỗi chữ trong thơ trở thành giọt mật đắng. Thơ trở thành những xúc cảm điên cuồng, ngây dại, tuyệt vọng :

Nghe gió là ôm ngang lấy gió

Tưởng chừng như trong đó có hương

Của người mình nhớ mình thương

Nào hay gió tạt chả vương vấn gì

Nhớ lắm lúc như si như dại

Nhớ làm sao bải hoải chân tay.  (Muôn năm sầu thảm)  

Những kẻ đã yêu và đã bỏ Hàn không chỉ có phụ nữ, không chỉ là bạn bè, không chỉ người thân, mà còn là tất cả tình đời, tất cả đã bỏ Hàn. Trong không gian hiu quạnh ấy : Trăng choáng váng với hoa tàn cùng ngã (Hãy nhập hồn em), Hàn rơi trong cõi trời sâu, thơ Hàn nhỏ xuống thành những giọt huyết lệ : 

Họ đã xa rồi khôn nứu lại

Lòng thương chưa đã, nếm chưa bưa...

Người đi, một nửa hồn tôi mất

Một nữa hồn tôi bỗng dại khờ

Tôi vẫn còn đây hay ở đâu?

Ai đem tôi bỏ dưới trời sâu?

Sao bông phượng nở trong màu huyết

Nhỏ xuống lòng tôi những giọt châu  (Những giọt lệ)

Thơ Hàn là những giọt lệ của cánh phượng nở trong màu huyết

Tất cả trở thành máu huyết. Và sự rùng rợn đến từ sự chuyển thể từ nước thành tuyết, từ tuyết thành máu, làm cho mê sảng bay lên đến cao tầng của cung Hằng:

Lụa trời ai dệt với ai căng,

Ai thả chim bay đến Quảng Hàn

Và ai gánh máu đi trên tuyết,

Mảnh áo da cừu ngắm nở nang (Cuối thu)

Nước buổi thanh xuân nay đã đông lại thành máu. Thơ tình của Hàn là những lời tình đau thương nhất trong thi ca Việt nam, bởi nó gói trọn cả không gian, cả thiên nhiên vạn vật trong cái đau khổ, gói cả cõi thơ, cả linh hồn, vào một vùng không gian xuất huyết, chết theo với bóng tà ác lặn. Không chỉ có một người thơ đau khổ, không chỉ có một người thơ tan nát cõi lòng, mà cả đến thơ cũng cháy tan, cả đến tiếng, đến lời cũng thoi thóp trên không trung, cả ý, cả nhớ... tất cả đều tan tác dẫy chết trong vũng máu hoàng hôn của cuộc đời và của vũ trụ :

Lá trên cành héo hắt, gió ngừng ru

Một khối tình nức nở giữa âm u

Một hồn đau rã lần theo hương khói

Một bài thơ cháy tan trong nắng dọi

Một lời run hoi hóp giữa không trung

Cả niềm yêu, ý nhớ, cả một vùng

Hoá thành vũng máu đào trong ác lặn  (Trường tương tư).

Hàn xem Hồn như một người bạn mới

Nước máu bây giờ tràn ngập thơ như khí trời dần dần đông lại trong phổi, làm cho Hàn càng ngày càng nghẹt thở. Thân thể Hàn bị bủa vây bởi sự biến chất từ lỏng sang đặc của tất cả những chất sống trong người Hàn. Trong Hàn chỉ còn những gì bên kia cõi sống và từ đây những giấc mộng của Hàn đã vượt biên thùy cõi sống để sang thế giới bên kia. Từ nay, cho tới lúc mất, Hàn đi chơi với hồn. Hồn trở thành bạn, và trong những cơn chết đi sống lại của bệnh cùi, Hàn xem Hồn như một người bạn mới, một người lạ mới gặp lần đầu :

Hồn là ai ? là ai ? tôi chẳng biết

Hồn theo tôi như muốn cợt tôi chơi

Môi đầy hương tôi không dám ngậm cười

Hồn vội mớm cho tôi bao ánh sáng... (Hồn là ai)

Chưa bao giờ trong thi ca có sự phân thân rõ ràng như thế : chia hai thành xác và hồn trong những phút cuối của cuộc sống. Chưa một nhà thơ nào đã ghi lại những giây phút kinh hoàng như Hàn : những giây phút hồn lìa khỏi xác để đi chơi riêng, như hai kẻ cô đơn, rồi khi cơn điên nổi lên, án mạng xẩy ra, xác đã giết chết hồn trong cơn đau cực độ :

Tôi dìm hồn xuống một vũng trăng êm

Cho trăng ngập trăng dồn lên tới ngực (Hồn là ai)..

Toàn bộ thơ Hàn là sự chuyển thể vật chất từ lỏng sang đặc và từ đặc sang lỏng. Từ trăng thành nước, từ nước thành thơ,  từ thơ thành máu, từ máu thành thơ.

Tìm hiểu vũ trụ thơ của Hàn là tìm hiểu nguyên nhân của sự chuyển thể vật chất đó. Những cõi mộng mà Hàn tạo ra trong thơ, chính là sự gắn bó hữu cơ giữa nước và trăng của một hồn thơ kỳ vĩ, đau thương tột độ trong hồn, trong xác, với bàn tay phù thủy trong thuật luyện kim chữ, đã viết lại hành trình về cõi chết của mình và cũng là của người, của con người :

Thịt da tôi sượng sần và tê điếng

Tôi đau vì rùng rợn đến vô biên, (Hồn là ai)

Không chỉ một lần Hàn trộn máu trong thơ :

Bao nét chữ quay cuồng như máu vọt (Rướm máu)

Mà biết bao lần, mỗi lần là một tuyệt bút, là một đớn đau đến biên thùy của cõi chết :

Lời thơ ngậm cứng không rền rĩ

Mà máu tim anh vọt láng lai (Lưu luyến)

Ở cực điểm của đớn đau bệnh hoạn, ai mà chẳng đặt những câu hỏi như Hàn ? Hiện tượng đông đặc của nước và hoá lỏng của đất đá, chính là hiện tượng con người sắp lià trần, nhưng làm sao viết lại được, như Hàn :

Trời hỡi bao giờ tôi chết đi ?

Bao giờ tôi hết được yêu vì

Bao giờ mặt nhật tan thành máu

Và khối lòng tôi cứng tợ si? (Những giọt lệ)

Tình yêu tuyệt vọng của người con trai chưa từng biết lạc thú cuộc đời, đã đi đến những điên loạn ngoài cõi biết, của một người đã bị xé tan tành thân xác, trộn trạo các tinh chất trong thân xác mình thành một thứ bột màu, thành một thứ mực thơm, thành một thứ tinh anh của thi ca chưa hề tại thế :

Ta muốn hồn trào ra đầu ngọn bút,

Mỗi lời thơ đều dính não cân ta.

Bao nét chữ quay cuồng như máu vọt,

Cho mê man chết điếng cả làn da.

Cứ để ta ngất ngư trong vũng huyết,

Trải niềm đau trên mảnh giấy mong manh

Đừng nắm lại nguồn thơ ta đang siết,

Cả lòng ai trong mớ chữ rung rinh. (Rướm máu)

Và khi những cơn điên dâng lên, cả hồn lẫn xác đều lâm trận trong cuộc chiến với cô đơn, cái chết, mà âm hưởng vang lên đến cõi thượng từng : 

Tiếng rú ban đêm rạn bóng mờ

Tiếng rú hồn tôi xô vỡ sóng

Rung tầng không khí, bạt vi lô.(Cô liêu)

Cuối cùng, rồi hồn và xác rời nhau, mỗi “kẻ” một nơi, để sống trọn niềm cô liêu của mình cho đến “chết”, cái chết có từ vạn kỷ :

Ai đi lẳng lặng trên làn nước

Với lại ai ngồi khít cạnh tôi?

Mà sao ngậm cứng thơ đầy miệng.

Không nói không rằng nín cả hơi!

Chao ôi! ghê quá trong tư tưởng

Một vũng cô liêu cũ vạn đời. (Cô liêu)

Tất cả đều phát triển một cách tiệm tiến, từ cái điên đến cái chết, và lúc nào nước cũng có mặt, bởi chết là về nước. Tất cả đều đi theo một hành trình tiên định, một hành trình sắp đặt sẵn từ trăng đến nước.

Ở những hơi thở cuối, tất cả trở lại trạng thái khô ráo thủa đầu, người thơ đã đi trọn hành trình : tình thành nước, nước thành máu, rồi máu thành thơ.

Ta trút linh hồn giữa lúc đây

Gió sầu vô hạn nuối trong cây

- Còn em sao chẳng hay gì cả? (Trút linh hồn)

Nhưng tất cả đã khô rồi, đã biến mất, để lại những lời, những chữ, những dòng tuyệt bút của thi ca, bay rền trong không gian vô định :

Máu đã khô rồi thơ cũng khô

Tình ta chết yểu tự bao giờ

Từ nay trong gió - trong mây gió

Lời thảm thương rền khắp nẻo mơ  (Trút linh hồn)