Fotografie Aleksandra Rodczenki

Geniusz katom wierny

Piotr Błoński

Tekst z 12/07/2007 Ostatnia aktualizacja 12/07/2007 15:46 TU

Aleksander Rodczenko, Pionier grający na trąbce, 1930, zbiory prywatne
© Moskiewski Dom Fotografii

Muzeum Sztuki Nowoczesnej miasta Paryża gości przygotowaną przez moskiewski Dom Fotografii wystawę około trzystu dzieł fotograficznych (fotografii, fotomontaży, druków, ale także kilka konstruktywistycznych rzeźb) Aleksandra Rodczenki, jednej z tych głównych postaci awangardy rosyjskiej, które oddały swe talenty w służbę rewolucji i sowieckiego reżymu. „Rewolucja w oku” to tytuł tej wystawy, poświęconej jednemu tylko aspektowi twórczości Rodczenki, który poza fotografią parał się architekturą, malarstwem, rzeźbą, plakatem i wzornictwem przemysłowym. Rodczenko był też twórcą sowieckiego pawilonu na paryskiej wystawie światowej w 1925 roku – w czasie tej jedynej w życiu podróży zagranicznej spędził w stolicy Francji trzy miesiące. Oglądałem tę wystawę najpierw z mieszanymi uczuciami, potem z niechęcią: w fotografiach i szczególnie montażach Rodczenki odnajdujemy główne schematy komunistycznej propagandy wizualnej. Nic dziwnego: był on jednym z jej głównych twórców.

 

Rodczenko, urodzony w 1891 roku, wcześnie, bo około 1914 roku związał się z awangardą, w rozmaitych jej przedsięwzięciach brał udział aktywny, a po rewolucji październikowej z entuzjazmem zabrał się do rewolucji w sztuce. „Precz ze sztuką, niech żyje technika! Nowe czasy wymagają nowych środków wyrazu!” – w 1921 roku uznał malarstwo za przebrzmiałe, w swych dziełach starał się sprowadzać kompozycję do form geometrycznych, linii prostej, koła, elipsy (jako form rewolucji przemysłowej), czerpiąc inspirację z konstruktywizmu.

Aleksander Rodczenko, Fotomontaż w prezencie dla Lili Jurewny Brik, 1924, zbiory prywatne
© Moskiewski Dom Fotografii

Od 1923 roku posługuje się zaś fotomontażem przejętym od dadaistów. To małżeństwo fotografii i słowa drukowanego – w praktyce hasła czy sloganu – nie tylko przyniosło dziesiątki plakatów, okładek pism i książek sławiących rewolucję i komunizm, ale zrodziło swoisty, faktycznie nowy język plastyczny, którego elementy przez następne dziesięciolecia charakteryzowały propagandę sowiecką, nawet jeśli od końca lat dwudziestych w oficjalnej twórczości powróciła ona do środków bardziej tradycyjnych i prymitywnych.

Aleksander Rodczenko, Narożnik domu na Miasnickiej, 1925, zbiory prywatne
© Moskiewski Dom Fotografii

 

Temu wszystkiemu poświęcony jest sam tylko początek wystawy. Jej główna część, to realizowane od 1925 roku fotografie, w których Rodczenko eksperymentuje nowe sposoby kadrowania, ostre zbliżenia, ptasie, żabie i skośne perspektywy: fotografuje budynki podkreślając ich geometryczne struktury, ostre kąty, kontrasty światłocienia. W podobny sposób fotografuje też postacie i twarze ludzkie – przemieniając swe modele w olbrzymów i herosów.

 

Aleksander Rodczenko, Wyjście awaryjne, Dom na Miasnickiej, 1925, zbiory prywatne
© Moskiewski Dom Fotografii

Rodczenkę przedstawia się czasem niemal jako ofiarę reżymu, bo ten sposób przedstawiania, krytykowany jako formalizm, wcale nie spotkał się z aplauzem „czynników” i Rodczenko poszedł „w odstawkę”; nie całkiem jednak, bo do końca życia –w 1956 roku – publikował swe zdjęcia i reportaże w prasie oficjalnej. Między innymi – w 1933 roku – reportaż z budowy Kanału Białomorskiego utrzymany w tonie entuzjastyczno-heroicznym. Przy tej budowie pracowali w strasznych warunkach więźniowie polityczni, z których dziesiątki tysięcy zginęły. Rodczenko, który wykonał tam 3000 zdjęć,  nie mógł tego nie widzieć. Przy zdjęciach nie ma żadnego tekstu wyjaśniającego – jedynie przy wejściu, na ścianie, wspomina się o tych więźniach dodając, że „przedstawiano ich pracę jako przedsięwzięcie reedukacyjne”.

Aleksander Rodczenko, Parada sportowców, 1935, zbiory prywatne
© Moskiewski Dom Fotografii

Toteż oglądając tę wystawę, ktoś kto delektuje się samymi pomysłami formalnymi, czy rozmachem i talentem Rodczenki, nie może nie pamiętać, że jego dzieło było nierozerwalnie związane z reżymem, nawet kiedy stracił wpływy i możliwości kształtowania „nowej sztuki”. W gruncie rzeczy tak samo patrzy się na realizacje filmowe Leni Riefenstahl – autorki doskonałych formalnie propagandowych filmów nazistowskich.

Podobne refleksje snuje w Le Monde (28.06) Claire Guillot: „Należy żałować że ekspozycji brak kontekstu historycznego. Podkreślono formalne innowacje kosztem istoty rzeczy. Genialny nowator nurzał się w komunistycznym ‘produktywizmie‘ i był zarazem artystą oficjalnym trudniącym się propagandą. Na wystawie fotografie pokazane są niemal bez komentarza; podobnież fotomontaże i okładki czasopism zasługiwałyby na historyczne wprowadzenie. Rodczenko, krytykowany, owszem, za ‘formalizm’, był niemniej jednym z najusłużniejszych sług reżymu”.

"Rodtchenko photographe, la révolution dans l'oeil". Muzeum Sztuki Nowoczesnej Miasta Paryża, do 16 września 2007