Wystawa w Muzeum Picassa

Gdy Picasso był kubistą

Piotr Błoński

Tekst z 04/10/2007 Ostatnia aktualizacja 04/10/2007 16:25 TU

Trudno uwierzyć: choć minęło ponad 30 lat od śmierci Picassa, a sto od powstania Panien z Avignon, nie było dotąd poważnej wystawy poświęconej powstaniu kubizmu. Tę lukę stara się wypełnić paryskie Muzeum Picassa wystawą pod tytułem Picasso kubista, maszyna do widzenia. Jest na niej około 350 obrazów, rysunków i rzeźb, pochodzących z lat 1906-1923, a składających się na opowieść o odkryciu nie tyle nowego kierunku w malarstwie, lecz nowego sposobu postrzegania, którego kubizm był tylko pierwszą konsekwencją. Dalsze zaś konsekwencje odczuwamy do dziś.

Autoportret z Picassem, ok.1916.
© Succession Picasso 2007

Picasso, Mężczyzna z kieliszkiem, 1914

© Succession Picasso 2007

Wystawie zarzuca się dwie rzeczy. Pierwsza, to nieobecność na niej kluczowego dzieła, pierwszego kubistycznego obrazu – Panien z Avignon. Obraz ten znajduje się w nowojorskim MoMa. Na omawianej wystawie są za to liczne próby i szkice przygotowawcze. Zresztą zamiast niego wystawa szczyci się obecnością wielkiego obrazu z amerykańskiej kolekcji prywatnej, Mężczyzny z kieliszkiem. Druga, to ograniczenie narodzin kubizmu do twórczości samego Picassa, a tym samym niedocenienie roli Georges’a Braque’a, o którym na wystawie nie ma ani słowa. Odpowiedzią na ten zarzut może być tylko tytuł wystawy: Picasso kubista. Swoją drogą, wielka wystawa twórczości Braque’a z tego okresu staje się pilna. Na tym jednak zarzuty można zakończyć.

Picasso, Popiersie kobiety (studium do Panien z Avignon), 1907
© Succession Picasso 2007

Na tej wystawie można krok po kroku prześledzić uporczywą, dramatyczną wręcz pracę Picassa, która doprowadziła do powstania Panien z Avignon. Czerpie on oczywiście z dorobku swych poprzedników, gdy sprowadza kompozycję do form geometrycznych za Cézannem, gdy porzuca więź między naturalną, choćby zinterpretowaną barwą przedmiotu a jego barwą na obrazie, gdy lekceważy klasyczną perspektywę i poprawność anatomiczną. Ale następny krok, to dostrzeżenie samodzielnej egzystencji każdego fragmentu obrazu, uwolnionej, dzięki wspomnianym zabiegom, od znaczenia, jakie narzuca mu jego wzór w naturze. Noga modelki w obrazie pt. Toaleta z 1906 roku, jest już uwolniona od światłocienia, od naturalnej barwy, a także od anatomicznego powiązania z resztą ciała – jest to właściwie noga kobiety leżącej, postawiona pionowo.

Picasso, Popiersie mężczyzny (Studium do Panien z Avignon), 1907
© Succession Picasso 2007

W szkicach przygotowawczych do Panien z Avignon, ta noga sprowadza się do samodzielnej plamy w mocno zarysowanym konturze. Czy to w ogóle noga? To przestaje mieć znaczenie. Ale wtedy równie dobrze można plamę farby na płótnie zastąpić kawałkiem deski albo linoleum – do czego Picasso dojdzie kilka lat później, a my na wystawie po pięciu kolejnych salach. Tymczasem Picasso obejrzał wystawę pierwotnych rzeźb afrykańskich i doznał olśnienia: „Zrozumiałem, mówił, dlaczego jestem malarzem. Jestem jak te rzeźby, jestem przeciw wszystkiemu a malarstwo musi być jak broń w walce o wolność wobec tego wszystkiego co nas otacza”.

Picasso, Gitara, 1912
© Succession Picasso 2007

Kiedy indziej mówił o egzorcyzmowaniu malarstwa. Afrykańskie bożki i totemy uzmysłowiły mu jak dalece formy w malarstwie – czy rzeźbie – są zniewolone przez swe znaczenia pozaartystyczne. Odkrywszy to, Picasso jął formy rozkładać na części, upraszczać i schematyzować, tak, by ogołocić je z tych „zakłóceń”. Ale zaraz potem – poświęcona jest temu trzecia sala – zaczął tak usamodzielnione formy rekomponować, w martwych naturach, katalońskich pejzażach, i kilku portretach. W 1907 roku nawet najbliżsi koledzy-malarze awangardyści, jak Derain, uważali Picassa za wariata. Ale był on człowiekiem upartym i już w 1912 roku Apollinaire pisał z przekonaniem, że „można malować czym się chce, fajką, znaczkiem pocztowym albo kartami do gry, świecznikami, kawałkami linoleum, kołnierzykami, tapetą, gazetą. To jego reakcja na pierwszy w historii obraz-kolaż, czyli Martwą naturę z plecionym krzesłem, przy czym rzeczona plecionka jest kawałkiem tapety.

Martwa natura z plecionym krzesłem, 1912
© Succession Picasso 2007

Siłą tej wystawy jest ukazanie uporczywego procesu poszukiwania – tego co w historii kubizmu nazwano analizą i syntezą – nawet jeśli Picasso do ”kubizmu” przyznał się dopiero w 1923 roku, a analizę i syntezę – czy też dekonstrukcję i rekonstrukcję, według modniejszych dziś pojęć, stosował w nich od początku w sposób konsekwentny. Jak powiada dyrektorka muteum, Anne Baldassari, poddał on temu procederowi wszystkie reguły dotyczące formy, optyki, barwy, figury, abstrakcji, znaczenia i zmysłowości.

Panny z Avignon : obraz, którego "brakuje" na wystawie
DR

Picasso cubiste
do 7 stycznia 2008
Musée Picasso, Hôtel Salé, 5 rue de Thorigny, 75003 Paris