Dzieje teatru we Francji (2)

Komedia Francuska

Agnieszka Kumor

Tekst z 14/07/2008 Ostatnia aktualizacja 14/07/2008 17:19 TU

Komedia Francuska (dzisiaj), widok od placu Colette

Na dziedzińcu szkoły pod numerem 20, przy ulicy Etienne Marcel, w Paryżu wznosi się Wieża. Zbudował ją Jean Sans Peur w roku 1408, dobudowując ją do istniejącego już pałacu Hôtel de Bourgogne. W pałacu tym miała swą siedzibę pierwsza stała trupa aktorska we Francji, Bractwo Pasyjne, w roku 1548 wybudowało ono salę teatralną, gdzie wystawiało komedie włoskie. Tablica umieszczona na ścianie domu pod numerem 29, przy rue Etienne Marcel przypomina tamte dzieje. W roku 1680 Trupa Królewska Hôtel de Bourgogne pozostawiła budynek i salę aktorom włoskim, sama przenosząc się do powołanej do życia - Komedii Francuskiej.

Rywalizacje, fuzje, monopole

Zanim powstanie Komedia Francuska, Paryż posiada cztery sceny dramatyczne. Z Hôtel de Bourgogne, gdzie króluje wysoki koturn tragedii, konkuruje druga trupa królewska – Théâtre du Marais. Corneille regularnie wystawia tam swoje dramaty, w tym Cyda i zagadkową Iluzję komiczną. Niestety śmierć dyrektora (którego powali nagła apopleksja), pożar teatru wraz z dekoracjami, topnienie zespołu, a wreszcie odejście Corneille’a do konkurencji przynoszą chwilową zapaść teatru. Marais odnajdzie się w nowym repertuarze: kosztownych spektaklach à la mode, w których „machiny robią wiele hałasu”.

Odejście aktorów włoskich w 1697, litografia L. Jacoba na podst. obrazu Watteau 

Obok tych odwiecznych rywali aktorzy włoscy wystawiają tak lubianą przez Paryżan commedia dell’arte. W Palais Royal, po powrocie Moliera i jego zespołu w 1658 roku z przymusowego wygnania na prowincji, królują komedie. W 1672 roku Lulli wyprze Moliera z kapryśnego serca Ludwika i obejmuje dyrekcję królewskiej Akademii Muzyki (powołanej do życia trzy lata wcześniej), otrzymując przywilej wystawiania oper. Król przyzna mu na wyłączność salę Palais-Royal.

Trudno dziś sobie wyobrazić rywalizację trup paryskich. Wzajemne zdrady, machinacje, podbieranie sobie aktorów, autorów, tudzież chodliwych tematów stanowi chleb powszedni życia teatralnego w XVII wieku. Niektórzy, przyznać trzeba, żywią się nim do dziś... Bataliom nie ma końca, spektaklom „prowokatorów” odpowiadają spektakle „urażonych”: Hôtel de Bourgogne wspiera świętoszków oskarżających Moliera i jego Szkołę żon o „obsceniczność”. Corneille rywalizuje z Racine’em, ów konkuruje z Molierem. Oskarżenia o plagiat i wyroki sądowe bawią paryską gawiedź i stanowią temat dyskusji w salonach „uczonych białogłów”.

Widownia Komedii Francuskiej w XVIII wieku

Z nakazu króla - 1680

Nazywana częstokroć „Domem Moliera”, Komedia Francuska powstała w momencie, gdy autor Don Juana nie żył już od siedmiu lat! W roku 1680 nakazem królewskim trupy Hôtel de Bourgogne i Teatru Guénégaud (gdzie przenieśli się aktorzy Moliera po śmierci swego dyrektora) zlewają się w jeden zespół dramatyczny pod nazwą: Comédie Française (Komedia Francuska). Zespół pozostaje pod kuratelą króla, który dążąc do podporządkowania swej administracji finansowej i decyzyjnej teatrów paryskich, utrzymuje roczną subwencję 12 000 liwrów, czyli tę, jaką wcześniej otrzymywał Hôtel de Bourgogne. Większa liczebność zespołu sprawia, że Paryż może odtąd oglądać komedie codziennie, a nie, jak przedtem, jedynie trzy razy w tygodniu. Co więcej, aktorzy teatru (Comédiens-Français) mogą dawać tego samego dnia spektakl na mieście i na dworze królewskim. Mają wyłączność na wystawianie sztuk autorów francuskich. Ich status znacznie się podwyższył, wzrosła ich pozycja społeczna, a z nią i zarobki.

Protegowani króla i opłacani ze skarbca królewskiego aktorzy Komedii sami zarządzają nieruchomościami swego teatru i jego wyposażeniem. Żyją z podziału wpływów ze spektakli. Gdy zachodzi potrzeba remontu, wynajmu lub zakupu nowej sali – znajdują mecenasa. Komedia Francuska do dziś działa na zasadach stowarzyszenia, wymyślonych przez Moliera dla jego trupy. Choć na czele teatru stoi administrator (nie dyrektor!), wszelkie decyzje podejmowane są większością głosów.

Do końca epoki Starego Reżymu scena Komedii Francuskiej służyła najpiękniejszym kartom dramaturgii francuskiej. Monopol ten zniosła ustawa z roku 1791, w której ogłoszona została swoboda wyboru repertuaru w teatrach francuskich.

Z sali do Sali

Warto wiedzieć, że nie od razu Komedia Francuska grała na deskach obecnej Sali Richelieu. Fuzja Hôtel de Bourgogne i Teatru Guénégaud (który znalazł się pod dyrekcją następcy Moliera, La Grange’a) miała miejsce w sali gry w piłkę przy rue Mazarine, służącej aktorom Guénégaud za salę teatralną. Niestety, dziewięć lat później zostali stamtąd wypędzeni przez dyrekcję Collège des Quatres-Nations, która nie zamierzała dłużej znosić tak „nieobyczajnego” sąsiedztwa. Następne sto jeden lat zespół spędził w pałacu przy ulicy Fossés-Saint-Germain. Dopiero Ludwik XV spłacił dług zaciągnięty przez aktorów na zakup tamtejszego budynku.

Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais (1732-1799), mal. Jean-Marc Nattier

Gdy w roku 1770 pada pomysł budowy nowego teatru, zespół występuje tymczasowo w sali machin pałacu Tuilleries; w roku 1775 daje tam prapremierę Cyrulika sewilskiego, sztuki de Beaumarchais. Nowy budynek wedle projektu architektów Peyre’a i de Wailly, z rzeźbami Caffieri’ego stanie wreszcie w roku 1782 na przedmieściu Saint-Germain. Dwa lata później de Beaumarchais święci tam ponowny triumf, tym razem z Weselem Figara. Dymy rewolucji już snują się w powietrzu... Dziś budynek ten jest siedzibą Théâtre de l’Odéon. Oba teatry przez wiele lat łączyły uprzywilejowane więzi; na przełomie lat 40. i 50. XX wieku Odeon był drugą sceną Komedii Francuskiej. Po zawirowaniach Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Stowarzyszenie Aktorów Francuskich ukonstytuowało się na nowo w roku 1799 w budynku przy rue de Richelieu.

Odeon - Théâtre de l'Europe

Do dziś jest on główną sceną Komedii Francuskiej, która posiada również: Théâtre du Vieux-Colombier i Studio-Théâtre w galerii Carrousel, w podziemiach Luwru. Działający na zasadach „kooperatywy” zespół składa się z „sociétaires”, aktorów posiadających stały angaż, i „pensionnaires”, angażowanych na rok. Po dziesięciu latach, jeśli aktor nie podpisze stałego kontraktu, opuszcza zespół. Zmianę statusu zaproponowaną przez radę administracyjną, zatwierdza zgromadzenie „sociétaires” (któremu przewodniczy administrator), ratyfikuje ją ministerstwo kultury. Obecną administratorką Komedii Francuskiej jest Muriel Mayette. „Dom Moliera” jest prawdopodobnie jedynym działającym na podobnych zasadach teatrem na świecie.

Johann Sebastian Bach The 4 Orchestral Suites, The Violin Concertos, Academy of St. Martin in the Fields, dir. Sir Neville Marriner
Track 1 - Suite No. 1 in C, BWV 1066, Ouverture, disc 1
Track 9 – Suite No. 2 in B minor, BWV 1067, Rondeau, disc 1

Wolfgang Amadeus Mozart Le Nozze di Figaro, London Philharmonic Orchestra, dir. Sir Georg Solti
Track 4 – Figaro: Se vuol ballare (cavatina), disc 1

Johann Sebastian Bach The 4 Orchestral Suites...
Track 14 - Suite No. 2 in B minor, BWV 1067, Badinerie, disc 1