Wystawa w Luwrze

"Andrea Mantegna 1431-1506"

Piotr Błoński

Tekst z 16/10/2008 Ostatnia aktualizacja 18/10/2008 11:03 TU

Pokłon Pasterzy, ok. 1495-1500, Los Angeles, The J. Paul Getty Museum

© The J. Paul Getty Museum

Retrospektywa Mantegni w Luwrze budzi jednocześnie zachwyt i leciutki zawód. Zachwyt, bo nie dość, że obejrzeć tam można za jednym zamachem kilkadziesiąt dzieł mistrza, to jeszcze towarzyszą im bardzo liczne obrazy malarzy, którzy tworzyli padewskie środowisko artystyczne lub wpływali na nie, i to w latach przejścia z pierwszego do dojrzałego renesansu. Zawód dlatego, że najlepsze z pokazanych obrazów można w Paryżu oglądać przez okrągły rok, jako że pochodzą ze zbiorów Luwru czy muzeum Jacquemart-André. Prawdę powiedziawszy, to właśnie fakt posiadania przez francuskie  muzea najbogatszego po włoskim zestawu dzieł Mantegni był wystarczającym argumentem dla ich skupienia na tej wystawie. Ale, dokonawszy takiego wyboru, komisarze wyciągnęli zeń wszystkie konsekwencje: każdy z obrazów Mantegni pokazany jest na tle malarskiej produkcji z drugiej połowy XV wieku, obrazów jego mistrzów, konkurentów, naśladowców i interpretatorów – w sumie na wystawie jest prawie 200 dzieł.

Rozkoszy oglądania raz jeszcze Św. Sebastiana, Madonny Zwycięskiej lub Parnasu z Luwru, albo Ecce Homo z Muzeum Jacquemart-André dopełniają delicje z Muzeum Sztuk Pięknych w Tours w postaci Modlitwy w Ogrójcu i Zmartwychwstania, które wraz z Ukrzyżowaniem z Luwru stanowiły predellę słynnego Tryptyku San Zeno w Weronie, o którego transporcie nie może być mowy. Poza francuską własnością mamy jednak również na wystawie jeszcze dwa Pokłony pasterzy, z nowojorskiego Metropolitan i z Paul Getty Muzeum w Los Angeles, Modlitwę w Ogrójcu z National Gallery w Londynie, Zaśnięcie Marii z Prado, Obrzezanie Jezusa z Uffiziów.

Z cyklu Tryumfy Cezara: Niosący wazony, ok.1490-1506, Hampton Court, The Royal Collection
© The Royal Collection © 2008, Her Majesty Queen Elizabeth II

Mamy także, z cyklu Tryumfy Cezara, Niosących wazony z Hampton Court, czyli kolekcji Jej Królewskiej Mości królowej Elżbiety II; prócz tego jeszcze obrazy Mantegni z Kopenhagi, Drezna, Wiednia – pierwsze wrażenie przytłaczającej przewagi obrazów z francuskich muzeów ustępuje więc w miarę zwiedzania, bo dzięki wszystkim innym, a także dzięki obecności licznych rycin Mantegni, zakorzeniają się one w twórczości mistrza i w jego epoce.

Francja miała zresztą szczęście do Mantegni, bo choćby wielkiego Św. Sebastiana namalował on w 1481 r. dla hrabiego de Montpensier, o jego obrazy starał się młody król Franciszek I, a alegorie ze studiolo Izabeli d’Este monarchia francuska odziedziczyła w XVII wieku.

Ukrzyżowanie (Le Calvaire),1457-1459, Paris, musée du Louvre
© RMN/Thierry Le Mage Photo de presse

Mantegna jawi się na tej wystawie jako malarz przełomu w malarstwie renesansowym. Przełomu, którego sam dokonał w młodości w stosunku do tradycji gotyku międzynarodowego, konsekwentnie wdrażając wnioski z ponownego odkrycia antyku dzięki swemu mistrzowi, malarzowi Squarcione; wdrażając naukę o perspektywie i kształtowanie bryły pod wpływem rzeźb Donatella, który – tu akurat szczęście miał Mantegna – przez dziesięć lat pracował w Padwie; wdrażaając także doświadczenia malarzy flamandzkich takich jak Jan van Eyck czy Rogier van der Weyden.  Szczęśliwie też Mantegna poślubił córkę Jacopo, a siostrę Giovanniego i Gentile Bellinich, z którymi bardziej współpracował niż konkurował. Natomiast pod koniec życia opierał się on kolejnemu przełomowi, maniera moderna, dokonanemu pod wpływem Rafaela i Michała Anioła, czym drażnił swą protektorkę Izabellę d’Este, tęskniącą do stylu bardziej pogodnego i sentymentalnego: rzeczywiście jego obrazy z samego przełomu wieków uderzają, na tle nowej produkcji, swą surową powagą.

Mantegna był też wybitnym autorem rysunków i rycin, choć nie wiadomo z pewnością, czy sam imał się rylca. Vasari uważał go nawet, błędnie, za pierwszego we Włoszech miedziorytnika. Związany kontraktem ścisłej wyłączności z dynastią książąt Gonzaga, tylko tą drogą mógł rozpowszechniać swe dzieła. Podejmowane w rycinach tematy, to antykizujące  Bitwy bóstw morskich albo sceny religijne. Jeszcze za życia autora były one częstokroć kopiowane.

Bitwa bóstw morskich, miedzioryt, Chatsworth, Duke of Devonshire
RMN photo de presse

Z wystawy wyłania się obraz twórczości bardziej złożonej, choć nie mniej konsekwentnej, niż schemat, w którym podkreśla się monumentalną kompozycję wielkich obrazów Mantegni, mocno zaznaczoną perspektywę z niskiego horyzontu z zamiłowaniem do silnych skrótów, bryłowatość form, elementy antykizujące: a przecież Mantegna jest wyrafinowany, pomysłowy i nawet dowcipny w szczegółach, jak choćby w iluzjonistycznych efektach łączenia elementów kompozycji z elementami oprawy i ramy obrazu. Jednocześnie zaś jest on autorem intymistycznych obrazów religijnych o ogromnym ładunku duchowym. Ale mimo pewnych ustępstw na rzecz maniera moderna obrazy Mantegni pozostają przesycone surową lub melancholijną powagą, która ma swe źródło we wcześniejszym malarstwie, a kontrastuje z pogodną sztuką młodszego pokolenia malarzy – choć czerpali oni z jego doświadczeń pełnymi gaarściami, o czym także można się na tej wystawie przekonać.