Książki i autorzy

Wzlot i upadek Emila Zatopka

 Sylwia Gibs

Tekst z  04/03/2009 Ostatnia aktualizacja 06/03/2009 18:12 TU

Fenomenalny czeski biegacz Emil Zatopek jest bohaterem najnowszej powieści francuskiego pisarza Jean’a Echenoza, autora zaliczanego do spadkobierców francuskiej „nowej powieści”, laureata nagrody Goncourtów w 1999 roku za powieść Odchodzę (Je m’en vais), dostępną w polskim przekładzie.

Emil Zatopek (po lewej) i Reinaldo Gorno po biegu maratońskim na Olimpadzie w Helsinkach
(Fot. Wikipedia)

Najnowsza powieść Echenoza nosi tytuł Courir: nie bieg, lecz dosłownie „biegać”, gdyż jej treścią jest dynamika. Jak ze skromnego czeskiego robotnika wyrósł 4-krotny złoty medalista olimpijski i18-krotny rekordzista świata w biegu na długie dystanse? Echenoz nie odpowiada na to pytanie bezpośrednio. Po prostu opowiada w porządku chronologicznym historię niezwykłego życia, a także historię najnowszą Czechosłowacji: od inwazji Trzeciej Rzeczy w 1939 po inwazję Paktu Warszawskiego w 1968.

W tekście nie ma ani jednej daty, co najwyżej nazwy miejscowości. Nie ma też prawie nazwisk. Bohater występuje jako Emil z przydomkiem „łagodny”. Nadaje to historii słynnego maratończyka wymiar alegoryczny. Kiedy pojawia się jego nazwisko, jest to omen nomen, onomatopeja, metaforyczna gra z językiem.

Nazwisko Zatopka, które nic nie oznaczało, było tylko dziwnym nazwiskiem, zaczęło we wszystkich uszach brzmieć jak oklaski; trzy sylaby, ruchome i mechaniczne, nieubłagany walc na trzy czwarte, galop, warkot turbiny, szczęk końcowego „k”, poprzedzonego początkowym „z”, które też już pędzi: mówimy „zzz” i natychmiast ruszamy z kopyta, jak gdyby spółgłoska była starterem. Za to cała maszyna jest naoliwiona płynnym imieniem: oliwiarka Emil dołączona do motoru Zatopek.

Powieść Jean’a Echenoza ma też jednak wymiar historyczny i biograficzny, chociaż autor wzbrania się przed wtłoczeniem go w te kategorie. Towarzyszymy Zatopkowi w jego triumfach w Berlinie, Oslo, Helsinkach i Brnie, gdzie potrąca go na bieżni „Polak nazwiskiem Krzyszkowiak” – incydent znany pisarzowi z prasy francuskiej, którą przewertował. Widzimy, jak „miły uśmiech” na fotografiach z lotniska zamienia się na bieżni w „cierpiętniczy grymas”, gdyż Emil nie potrafi, jak powiedział pewnemu dziennikarzowi, uśmiechać się w biegu.

Pomnik Zatopka, dzieło Schachara eli w muzeum w Lozannie
©Schachar eli, Wikipedia

Po zwycięstwach nadejdą porażki. Jean Echenoz opowiada upadek Zatopka, a potem Praskiej Wiosny tym samym tonem, co ich wzlot: z dystansem, ze spokojną ironią. Brzmi to inaczej, gdy chodzi o zdystansowanie mistrza przez młodszych rywali, inaczej gdy mowa o komunistycznym reżymie. Nawet u szczytu popularności Zatopek jest manipulowany przez władze czeskie. Dwukrotnie, w dzienniku Svobodne Slovo, jego słowa są celowo przeinaczane, aby pozbawić go prawa wyjazdu za granicę. Aby nie wyobrażał sobie, że jest wolny.

A może właśnie o to mu chodziło, o wolność, kiedy trenował do upadłego, własnym sposobem, nie dając sobie narzucić metod treningowych, ani autorytetu trenerów?

Emil chciałby zrozumieć granice własnej wytrzymałości. Wsłuchuje się w bicie swego serca, obserwuje zmęczenie. Nadal trenuje jesienią i zimą, nie tylko na stadionie. Na ulicy, na drogach, w lesie, na polu, wszędzie, niezależnie od pogody, biega aż do bólu. Biega nie jak człowiek, lecz jak zwierzę, które bieg ma we krwi. Po drodze do fabryki, wzdłuż alei wysadzonej topolami, Emil eksperymentuje. Pierwszego dnia, wstrzymuje oddech do czwartej topoli, dwa dni później – do piątej, i tak co dwa dni, aż w końcu dotrze do końca alei nie oddychając i… padnie bez zmysłów. Nie zrobi tego po raz drugi, ale zawsze będzie chciał wiedzieć, dokąd może się posunąć.

Czyżby Emil Zatopek znalazł w bieganiu strefę wolności, którą tak pokochał, że został jednym z największych biegaczy-długodystansowców świata? Jean Echenoz nie pogniewałby się chyba za taką interpretację tajemnicy swego bohatera, którego wybrał chyba nie tylko ze względu na zainteresowanie sportem. Bieg jest alegorią pewnej formy życia. Każdy z nas biegnie do jakiejś mety. W wypadku Zatopka, zmarłego na początku XXI wieku, metą było zapewne ostatnie zwycięstwo. Ale francuski pisarz nie opuszcza go na bieżni. Podąża za swym Emilem, zesłanym za poparcie dla reformatorów Praskiej Wiosny do rakotwórczej kopalni uranu, potem na ulice Pragi, które zamiata, zbierając owacje mieszkańców, i wreszcie do podziemia ministerstwa sportu, gdzie Zatopek kończy karierę, tak jak bohater głośnego filmu Życie na podsłuchu. „Cóż – mówi łagodny Emil. – Jestem archiwistą. Pewnie nie zasłużyłem na nic lepszego”. Tak się kończy powieść Jean’a Echenoza pod tytułem Courir (Biegać).

Protestujące tłumy w Pradze wokół sowieckich czołgów 21 sierpnia 1968.
(Photo : AFP)

Mówiąc o książkach i autorach nie zapominajmy o tłumaczach, którzy bywają najlepszymi ambasadorami literatur obcojęzycznych. Margot Carlier spopularyzowała we Francji książki Hanny Krall i innych przedstawicieli polskiego reportażu literackiego. Zgodziła się powiedzieć nam, jak wygląda obecnie sytuacja literatury polskiej na rynku francuskim.