Przestrzeń z drutu

Cyrk Caldera

 Piotr Błoński

Tekst z  23/04/2009 Ostatnia aktualizacja 29/04/2009 14:25 TU

Afisz wystawy A. Caldera w Centrum Pompidou
(DR)

W Centrum Pompidou święto: przybył doń Cyrk Caldera, nie widziany w Paryżu od 80 lat. Przybył tu zaś z okazji wystawy dotyczącej paryskich lat amerykańskiego rzeźbiarza, lat które stały się decydujące dla jego kariery i światowej sławy. Drobne postaci z drutu, figurki i mechaniczne zabawki, które Calder tworzył po przybyciu do Paryża w 1926 roku są bazą jego twórczości, znanej powszechnie dzięki późniejszym mobilom i stabilom, a także niezastąpionym objaśnieniem jej źródeł.

Gdy Calder przybył z USA do Paryża, był malarzem i ilustratorem dla kilku pisemek. Gdy powrócił do Stanów po sześciu latach, zaczynano uważać go za jednego z wielkich rzeźbiarzy XX wieku, choć musiał poczekać jeszcze ze dwadzieścia lat, by ta opinia stała się powszechna.

Wystawa pokazana jest w dwóch częściach – na szóstym piętrze oraz w przestrzeni muzealnej na czwartym. Ten podział, dosyć niekonsekwentny, jest jedyną wadą wystawy, jeśli pamięta się, że ogranicza się ona do sześciu paryskich lat twórczości i w konsekwencji nie ma na niej dzieł monumentalnych.

Alexander Calder, "Portret Joana Miró", (ok. 1930)
© Calder Foundation, New York/ ADAGP.

Na szóstym piętrze otwierają trasę rysunki humorystyczne i ilustracje prasowe, na czwartym szkice zwierząt z Central Parku które złożyły się na publikację Animal Sketching. Dalej oglądamy wykonywane głównie z drutu, lecz także z rozmaitych wtórnie wykorzystanych materiałów, sylwetki, głowy i kompozycje w których, jak w efektownym Akwarium, wykorzystuje on drut jak kreskę w przestrzeni, sugerując formę i masę zarówno przez jej afirmację, jak przez niedopełnienie. W ekspozycji zadbano o efekty cienia na tle, które zdwajają przestrzenny charakter tych kompozycji.

Jak widać – ale znowuż w Muzeum – na fotografiach Kertesza i Brassaia, bywalców jego pracowni, Calder zaczął tworzyć swój Cyrk właściwie dla siebie, dla zabawy, tworząc z drutu, sprężyn, korka i szmatek małe, animowane za pomocą sznurków figurki, które wprawiał on w ruch pokazując gościom pełny program cyrkowy z akrobacjami, kowbojami itp. Rozsławiło go to na Montparnasse, a zaraz potem i w USA. Cyrk Caldera został zakupiony w 1982 roku przez Whitney Museum i należy tam do wystawy stałej – ale w Centrum Pompidou pokazane są także zapisy filmowe tych przedstawień z roku 1929 i późniejszych. Dodajmy, że uważa się je dzisiaj za prawzór performansu.

Calder pochodził z rodziny artystycznej i zanim w wieku 25 lat postanowił całkowicie poświęcić się sztuce, zdążył zyskać dyplom inżyniera mechanika. Nie przypadkiem więc tak doskonała jest animacja tych figurek, precyzja i równowaga ich ruchu. Te doświadczenia rozwinął on oczywiście w dalszej swej twórczości, szukającej odpowiedzi na pytania, jak przedstawiać ruch i dynamikę sił, przestrzeń wyznaczoną przez kreskę drutu i tę, którą sugeruje ruch form, grę form pełnych i pustych, przestrzeni widocznej i niewidocznej – słowem, pytania, które od zawsze miały fundamentalne znaczenie dla dynamicznej rzeźby w przestrzeni.

Alexander Calder, "White Spiral", 1933
©ADAGP Paris 2009

Te małe formy Caldera wzbudzały – i wzbudzają do teraz – bezgraniczny podziw dla jego zręczności i wyobraźni przestrzennej. Ale daleki był on od doktrynerstwa. Około roku 1930 przekonał się on do abstrakcji, zarówno jako malarz, jak i twórca form przestrzennych, w których częściej stosował elementy z innego niż drut materiału – zamieszczając w kompozycjach, w zawieszeniu lub wymyślnej równowadze formy biomorficzne z drewna, których kilka przykładów jest na wystawie. Genialny majsterkowicz najczęściej nadawał tym kompozycjom ruch za pomocą prostych mechanizmów. Niestety, bardzo nietrwałych, co skazuje je na bezruch: dlatego ogromną pomocą są nagrania filmowe.

W części muzealnej jest też kolekcja zabawek mechanicznych Caldera z 1927 r., przypominających odpustowe zabawki drewniane zaopatrzone w proste mechanizmy przekazujące np. ruch kółek na ruch nóg zwierzęcia. Także i z tych doświadczeń Calder wysnuł późniejsze mobile.

Centre Pompidou
Alexandre Calder, les années parisiennes. 1926-1933
do 20 lipca 2009