Książki i autorzy

"Zastępca" Janusza Korczaka

 Sylwia Gibs

Tekst z  24/06/2009 Ostatnia aktualizacja 27/06/2009 17:26 TU

Agnès Desarthe otrzymała w czerwcu 2009 roku nagrodę za opowiadanie pod tytułem Le Remplaçant (Zastępca), autobiograficzne i historyczne. Pisarka urodziła się w 1966 roku w rodzinie żydowskiej. Bohaterami jej książki są przybrany dziadek i Janusz Korczak.

Agnès Desarthe ma na swym koncie biografię Wirginii Woolf V.W. ou le mélange des genres (V.W. albo melanż gatunków), napisaną razem z Geneviève Brisac oraz kilka powieści dla dorosłych i dla dzieci. Za powieść Un secret sans importance (Tajemnica bez znaczenia) Desarthe dostała prestiżową nagrodę słuchaczy radia France Inter. Popularnością cieszyły się także inne utwory: Cinq photos de ma femme (Pięć fotografii mojej żony) i Mangez-moi Zjedzcie mnie).

Wszystkie książki Agnès Desarthe charakteryzuje szczególna lekkość i wrażliwość, które wielu krytyków uważa za typowe dla tak zwanej „literatury kobiecej”. Ale krótkie, przejrzyste zdania otwierają przed nami niezliczone tropy, prowadzą w przeszłość i w przyszłość, pobudzają do refleksji i dalszych lektur.

Na podstawie swych wspomnień z dzieciństwa autorka buduje obraz rodziny, w której każde pokolenie inaczej przeżywa minioną, ale stale obecną tragedię Zagłady. Postaci uchwycone jakby w biegu, podczas wykonywanych czynności, mogłyby wejść do antologii powojennych zachowań. Babka, matka, córka... czy na niej zakończy się cykl szukania i ukrywania zarazem prawdy o tych, którzy zginęli?

Najbardziej wyrazisty jest portret drugiego męża babki, który „zastąpił” jej pierwszego męża, zamordowanego w Auschwitz. Zmarli, jak wiadomo, są wiecznie młodzi i do końca idealizowani. „Zastępca”: Buz, Borys, Baruch, słowem „po trzykroć B”, jest lekceważony przez żonę i pasierbicę, ale dla wnuczki staje się źródłem inspiracji, posiada bowiem zdolność, którą uwielbiają wszystkie dzieci: jest urodzonym bajarzem.

W jego ustach słowa miały szczególny smak. Jego wymowa nadawała im głębię i ważkość, której nie posiadały. Miał zawsze na podorędziu jakąś anegdotę o czymś, co mu się przydarzyło: nic zgoła, ot, historyjkę o zepsutym zegarku albo samochodzie, którą potrafił przemienić w epikę, tak jak opowieści o jego wojennych ucieczkach. Opowiadał niespiesznie; wiedział, że oczarowanie niekoniecznie tryska z pointy, że działa raczej od początku do końca opowiadania.

Zamiast prawdy o historii rodziny mała Agnès uczy się przy zastępcy dziadka sztuki opowiadania. Tak zwana „prawda” o wojnie nigdy do niej naprawdę nie dotrze. Sądzi, że to z powodu braku zmysłu syntezy albo złej pamięci, że nie potrafi przyswajać informacji, tak jak niektóre organizmy nie przyswajają żelaza lub wapna. Dopiero później zrozumie, że wiedza jest jej nieprzyjacielem z przyczyn psychologicznych:

Zaczynam rozumieć, że mój mózg rozwinął się zachowując niewiele informacji, dając upust wyobraźni, gdyż odruchowo bronił się i chronił mnie. Niewiedza zachowuje zmarłych przy życiu. Tak długo jak długo nie wiemy, że ktoś nie żyje, jest on nadal żywy. Nie wiedzieć, to znaczy nie stracić.

Janusz Korczak albo bezinteresowne ojcostwo

W niespełna stustronicowym opowiadaniu Agnès Desarthe przedstawia różne figury zmyślania. Od groteskowej, gdzie ponad osiemdziesięcioletni Baruch-Borys, Żyd i były komunista, występuje w luksusowych rosyjskich restauracjach jako potomek cara Wszechrosji po tragiczną formę opowiadania dzieciom bajek w pociągu do Auschwitz przez Janusza Korczaka.

Była to forma oporu… Naziści traktują nas jak karaluchy, które należy zniszczyć, ale my śpiewamy, recytujemy wiersze, opowiadamy bajki. Na nic się to nie zda, umieramy mimo wszystko. Ale zostaje obraz dzieci idących na śmierć ze śpiewem, które mówią: „zabijając nas, zabijacie samych siebie.”

Postać Starego Doktora pojawia się niemalże na końcu, kiedy autorka ujawnia, że to on miał być bohaterem jej książki. Niepostrzeżenie zastąpił go jej przyszywany dziadek. Nieprzypadkowo, twierdzi pisarka:

Rzeźba Borisa Saktsiera" Korczak i Dzieci Getta" w Instytucie Jad Waszem w Jerozolimie

Janusz Korczak jako pedagog i dyrektor sierocińca wychował setki dzieci, ale sam nigdy nie był ojcem. B. mial pięcioro wnucząt i też nigdy nie był ojcem. Każdy na swój sposób, bohaterski lub zwyczajny, był zastępcą. Można dodać podobieństwo fizyczne; pewną formę prostoty, humor, skromność, ale myślę, że to co najbardziej mnie wzrusza w tych obu przypadkach, to ojcowski stosunek do dziecka bez ojcostwa.

Piękna książka Agnès Desarthe kończy się spotkaniem sędziwego B. z nowonarodzonym przyszywanym prawnukiem. B. prawie stracił mowę, noworodek jeszcze nie mówi, więc porozumiewają się gaworzeniem. Tchnienie i dźwięk zamykają cykl życia.

A na zakończenie coś smacznego: poprzednia powieść Agnès Desarthe jest historią młodej kobiety, która zakłada restaurację "Chez moi" (U mnie). Tytuł powieści Mangez-moi (Zjedzcie mnie). sugeruje intensywność więzi między kucharką a jej klientami. Jest to także cytat z „Alicji w krainie czarów”. Agnès Desarthe jest tłumaczką literatury angielskiej i autorką wielu książek dla dzieci. Tym razem napisała bajkę dla dorosłych o Kopciuszku, który przez żołądek trafił do serca księcia. Zjedzcie mnie można czytać jak książkę kucharską. Autorka dzieli się z nami przepisami. Mówi, że uwielbia gotować. Ale ta powieść należy także do nurtu współczesnej francuskiej literatury, w której wszystkie nasze dzienne sprawy urastają do rangi filozofii codzienności; stają się także poezją.

Nurt ten reprezentują kobiety: Anna Gavalda, Marie Desplechain, Geneviève Brisac, Agnès Desarthe. Jak Sienkiewicz, piszą ku pokrzepieniu serc; tyle, że zamiast rycerskiej broni dzierżą chochlę, a miast zbroi noszą fartuch. Zdaniem czytelniczek, lekarze powinni przepisywać Zjedzcie mnie jako lekarstwo, a kasy ubezpieczeń zdrowotnych zwracać za książkę pieniądze, a przy okazji życzyć „Smacznego”.