W Muzeum Quai Branly w Paryżu

Tarzan i jego wcielenia

 Anna Rzeczycka

Tekst z  17/07/2009 Ostatnia aktualizacja 22/07/2009 13:36 TU

Niewielka tafla wody w dżungli. Słonie, lampart i lew pijące łapczywie. Z daleka dobiegają krzyki małp huśtających się na lianach, a wokół słychać głośne brzęczenie owadów w dusznym upale tropiku obwieszczającym nadchodzącą burzę. Do źródła zbliża się człowiek, by wśród zwierząt zaspokoić dotkliwe pragnienie. Kamera pokazuje nam jego twarz: ma zielone oczy i szeroki uśmiech. „Obudź bestię, która jest w Tobie”- słyszymy z ekranu. Takie jest najnowsze wcielenie nieśmiertelnego Tarzana w klipie reklamowym Jean-Paul Goude'a.

Mit nie do zdarcia

W sto lat po narodzinach mit Tarzana ciągle jest żywy. Bardzo poważne muzeum Quai Branly w Paryżu poświęca mu nawet okazałą wystawę. Na 600 metrach kwadratowych prezentowane są najróżnorodniejsze aspekty tej postaci stworzonej przez Edgara Rice'a Burroughsa, rozmaite jej wcielenia w kinie, komiksach i literaturze.

Tarzan zawieszony na lianie ( Jean-Noël Lavesvre)
Collection particulière, © photo Jacques Pepion, 2008

Kim jest Tarzan, człowiek-małpa w slipach ze skóry lamparta? Skąd pochodzi? Dokąd zmierza? Czy jest Herkulesem o niezwykłej sile czy też prekursorem ekologistów?

Edgar Rice Burroughs – oryginał i awanturnik

Twórcą Tarzana był Edgar Rice Burroughs – oryginał i awanturnik, który jako młody człowiek zaciągnął się do znanego nam świetnie z westernów 7. pułku kawalerii walczącego z Apaczami w Arizonie i Nowym Meksyku. Po epizodzie wojskowym młody Burroughs wykonywał dziesiątki zawodów: był policjantem na kolei, księgowym, sprzedawcą ołówków, poszukiwaczem złota w Oregonie.

Napisał też krótki scenariusz dla pisemka All-Story Magazine. I zachęcony przez redaktora naczelnego tej gazety wziął się na serio do pracy pisarza. W 1912 roku wydał książeczkę Tarzan of the Apes – pierwszą z długiej serii opowieści o przygodach człowieka-małpy.

I choć nigdy nie postawił swej stopy w Afryce, to do swej śmierci w 1950 roku zdążył napisać 22 książki poświęcone czarnemu kontynentowi, dzikim zwierzętom i postaciom, które zrodziły się w jego imaginacji - Tarzanowi i Jane.

Kadr z filmu "Tarzan escapes"
© 1936 Turner Ebtertainment Co./ All rights reserved./ Courtesy Warner Home Video © 2004

Tarzan na ekranie filmowym

Przygody Tarzana stały się przebogatą inspiracją dla kina. Powstało co najmniej 46 adaptacji filmowych opowiadań Burrougsa , nie mówiąc już o serialach telewizyjnych. W roli Tarzana występowali najczęściej sportowcy: Herman Brix, mistrz w rzucie młotem, Glenn Morris, rekordzista dziesięcioboju i oczywiście niezapomniany pływak Johnny Weissmuller, trzykrotny złoty medalista świata w 1927 roku, zdobywca 5 medali na Olimpiadach w 1924 i 1928 roku.

Johnny Weissmuller i Maureen O'Sullivan "Tarzan the ape man"
Copyright : © 1932 Turner Entertainment Co./ All rights reserved./ Courtesy Warner Home Video © 2004

Weismuller miał 28 lat gdy pierwszy raz zagrał rolę Tarzana i jego okazała sylwetka wzbudziła powszechny zachwyt. Wraz z Maureen O’Sullivan, grającą rolę Jane, stworzył typową parę dla złotego wieku Hollywoodu. A słynny krzyk człowieka-małpy, przypominający tyrolskie jodłowanie, wydobywający się z jego piersi, nie był oczywiście jego głosem: powstał ze zmiksowanych ze sobą krzyków zwierząt.

Filmy o Tarzanie spopularyzowały jego mit. Ale przy okazji utrwaliły w świadomości wielu widzów najbardziej karykaturalne i rasistowskie stereotypy na temat Afryki. W większości tych filmów, zwłaszcza nakręconych przed wojną, paternalizm kolonialnego imperium miesza się z ideałem powrotu do natury i pierwotnej szlachetności człowieka nie zepsutego jeszcze cywilizacją.

Frank Merill w filmie "Tarzan, the Tiger"
Copyright : ©1929 Universal Pictures

Tarzan i cywilizacja ludzka

Przypomnijmy krótko, że nasz bohater był synem angielskich arystokratów zabłąkanych w dżungli afrykańskiej. Po śmierci rodziców został przygarnięty i wychowany przez grupę małp. Tarzan ludzi spotykał po raz pierwszy już jako dorosły człowiek. Pojechał z nimi do Ameryki, ale rozczarowany cywilizacją, postanowił wrócić do dżungli.

Greystoke czyli powrót do dżungli

W jednym z ostatnich filmów poświęconych mitowi Tarzana Greystoke bohater po powrocie do Anglii uczestniczy w inauguracji jednej z galerii British Muzeum poświęconej teorii ewolucji. Wychodząc z wystawy, zauważa małpę zamkniętą w laboratorium. Udaje mu się ją uwolnić. Małpa rzuca się do ucieczki ulicami Londynu. Policja ją jednak łapie i zabija. Tarzan ogromnie przejęty krzyczy na cały głos: „To był mój ojciec”. Straciwszy ostatnie złudzenia, oznajmia na zakończenie: „Wracam do domu, wiem już, kim nie jestem”.