2001-12-19 Czerwień i złoto – sztuka portugalskiego baroku

 Piotr Błoński

Tekst z  08/02/2010 Ostatnia aktualizacja 08/02/2010 16:57 TU

Przypadek – i pora roku – sprawiły, że tym razem udałem się do Muzeum Jacquemart André po zmroku i zwiedzałem je przy sztucznym oświetleniu. Wprawdzie i w dzień główne eksponaty – np. cała sala z malarstwem włoskiego quattrocenta i atelier Nelly Jacquemart, korzystają ze światła reflektorów, ale tu mam na myśli wielkie sale na parterze. Toną one w skąpym, ale dobrze przemyślanym świetle, wydają się przez to bardziej tajemnicze, bardziej uroczyste, bardziej obiecujące. Wrażenie potęgował fakt, że prawie już nie było zwiedzających. Nastrój, jak na godzinę przed wigilią.

Moim celem było jednak tych kilka sal na piętrze, gdzie umieszczono wystawę pt. „Czerwień i złoto – sztuka portugalskiego baroku”. Zorganizowana przy współudziale wielu portugalskich muzeów, jest to wystawa niewielka, nie pretendująca bynajmniej do wyczerpania tematu, ale wskazująca w mądrze przemyślany sposób najbardziej charakterystyczne czy oryginalne cechy tej sztuki. Każda z sal jest zatem i małą, charakterystyczną całością i równocześnie sugestią szerszego spojrzenia.

Pierwsza z tych sal wprowadza nas w sztukę religijną. Przy ścianie naprzeciwległej do wejścia ustawiono mensę ołtarzową obłożoną barwnymi ceramicznymi płytkami – płytkami z początku 17 wieku, zanim jeszcze zmonopolizował je kolor niebieski narzucając nazwę azulejos. Na mensie – naczynia i sprzęty liturgiczne ze srebra, piękne świeczniki, kadzielnicę, pulpit, obok monstrancja, dwa krzyże. Nad tym wszystkim wielki obraz – Adoracja Dzieciątka, od którego główki bije jaskrawe światło, wydobywające z twarzy stłoczonych w krąg postaci i fragmentów ich strojów ostre kolory – róże, zielenie, błękity. Podobne cechy mają cztery inne obrazy na bocznych ścianach.

Od tej sugestii mistycznego nastroju druga sala, poświęcona sztuce  dworskiej sprowadza nas delikatnie na nasz ziemski padół – delikatnie, gdyż w wyposażeniu pałaców zachowywano pewną równowagę między sztuką religijną a przedmiotami o czysto świeckim charakterze. Niekiedy droga była niedaleka – jak w wypadku złotnictwa. Pokazane są dwa rodzaje

srebrnych mis – jedne podkreślają doskonałość swych form geometrycznych, a ich dekoracja jest uproszczona i zdyscyplinowana, drugie zaś pokrywają się istną eksplozją motywów i zdobień. Są też w tej sali prześliczne obrazy małego formatu – jak św. Maria Magdalena autorstwa Josefy de Obidas.

Grono reprezentowanych malarzy jest niewielkie. Wspomniana Josefa de Obidas, słynna ze swych bodegonów – o których za chwilę – i jej ojciec, Baltazar Gomez Figueira – w trzeciej zaś sali wielka osobliwość w postaci katastroficznej twórczości Diego Pereiry. Ten lokalny malarz przeklęty, który tworzył dramatyczne wizje płonącej Troi czy innych kataklizmów – po okresie wielkiego powodzenia zmarł w nędzy, a przypomniano sobie zapewne o nim boleśnie, niczym o proroku, po zniszczeniu Lizbony przez trzęsienie ziemi.

Bodegonami zwie się portugalską tradycję martwych natur, przedstawiających zresztą niemal wyłącznie wiktuały, z preferencją dla apetycznych ciasteczek. Na naszej wystawie pokazane są jednak, w czwartej sali,  głównie obrazy Josefy de Obidos, która uzupełniała ten temat malując również bukiety  kwiatów. Niektóre jej obrazy, jak trzy wazony z kwiatami na podłużnym stole – kojarzą się, przez dyscyplinę malarską, skupienie i napięcie z dzbankami Velasqueza, choć formalnie należą do innej tradycji.

Nie mogło zabraknąć azulejos : w ostatniej sali, całe ściany pokrywają ich cenne zespoły – czy to z motywami puttów, czy to kwiatowymi – znów pociągająca sugestia, a właściwie zaproszenie do Portugalii i jej muzeów.