نگاه ها و اندیشه ها

عطار و سرگردانی اش در پایان سفر مرغان

به قلم : فرنگیس حبیبی

تاریخ انتشار مقاله  19/11/2009 به روز شده  19/11/2009 16:45 TU

نسیم خاکسار، نویسنده و پژوهشگر، در جستاری تحت عنوان " حکایت شرحه شرحه شدن"، در جستجوی یافتن تصویری از دنیای ذهنی ایرانی در اولین قرون پس از حملۀ اعراب، به بازخوانی متونی می پردازد که بین قرن های دوم تا ششم هجری توسط اندیشه ورزان ایرانی نوشته شده است.

 این بازخوانی در عین حال با رفت و آمدی میان چند متن همراه است و از منطق الطیر عطار آغاز می شود. پرسش اصلی در آخرین صفحات این اثر شکل می گیرد آنجا که عطار در پایان سفر مرغان ازخود و از خداوندخود می پرسد

" خالقا بیچارۀ راهم ترا

همچو موری لنگ در چاهم ترا

 من نمیدانم که من اهل چه ام

یا کجاام یا کدامم یا که ام"

 نسیم خاکسار در بارۀ چرایی این تلخکامی عمیق که در این شعر عطار نهفته است پرس و جو می کند، که در زمان شاعر می توانسته است به عنوان کلامی کفر گونه تلقی شود. بویژه آنکه در پایان این قطعه می گوید:

 "من نه کافر نه مسلمان مانده

 در میان هردو حیران مانده

 در دری تنگم گرفتار آمده

 روی در دیوار پندار آمده"

 در سفری که خاکسار در بین متون همزمان با عطار می کند در می یابد که در آن زمان برحسب نگاه به جایگاه انسان،آفرینش، خدا و پیامبر،اندیشه ورزان را می توان در دو الگوی تمثیلی جای داد. آنانکه نافرمانی، امتناع از اقرار به گناه و ابراز عجز را در برابر خداوند پیشه میکنند و ابلیس را سرمشق خود قرار می دهند، مانند حلاج و رازی و ابن مقفع، و دستۀ دیگر، کسانی که به پیروی از آدم به عجزو گناه و نادانی خود اقرار می کنند و توبه را راه نزدیکی به خدا و رهایی از عذاب آخرت می دانند. روزبهان عطار و میبدی از این گروهند.

 به نظر نسیم خاکسار ذهنیت ایرانی درمنگنۀ دو نوع استبداد یکی دینی و دیگری سیاسی شکل می گیرد و عرفان می کوشد با تکیه بر جنبه های مهرآمیز قرآن به تلطیف نگاه مؤمنانه بپردازد. گفتگوی خدا و موسی در شعر "موسی و شبان" نمونه ای از این کوشش است.

نکتۀ دیگری که نسیم خاکسار در این جستار به آن اشاره میکند، چگونگی انتقال اندیشه های "ابلیس مأبانه" به نسل های بعدی است که عمدتاً از لابلای دیگر متون و بویژه متونی که رنگی مخالف این اندیشه ها را دارند، انجام شده است. از همین رو قطعه قطعه و شرحه شرحه نمایان می شود و بازخوانی و تأویل را ایجاب می کند.